Oświecenie

Oświecenie– czyli wiek światła, rozumnego postrzegania świata, filozofii, jak również tolerancji religijnej. Nazwa tego terminu jest mocno związana z postawą ludzi, którzy uznali rozum jako jedyne i prawdziwe źródło poznania świata. Za kolebkę oświecenia uznaję się Francję, Anglię i Holandię.

Do filozofii epoki Oświecenia należą:

• deizm– pogląd wyznający istnienie Boga jako stworzyciela świata. Deiści uznawali również wszelkie moralne nakazy i prawdy religijne, odrzucali zaś wyznaniowe formy wiary jak również objawienie,

• racjonalizm– czyli określony sposób postrzegania świata i rzeczywistości, który szczególną wagę przywiązywał do roli rozumu jako jedynego środka wiodącego ku poznawaniu prawdy. Racjonalizm nie uznawał objawień oraz dogmatów wiary (jego odłamem jest deizm),

• ateizm– pogląd nie uznający istnienia Boga,

• klasycyzm– pogląd przywiązujący szczególną wagę do spraw społecznych. Klasycyzm przywiązywał ogromną wagę do dydaktycznego oraz moralnego przekazu za pomocą poezji jako ważnego narzędzia potrafiącego uświadamiać i pouczać społeczeństwo,

• empiryzm– (doświadczenie) czyli pogląd uznający optymistyczne i rozumne pojmowanie i odkrywanie wszelkich praw kierujących światem i człowiekiem. Kładł szczególny nacisk na naukę, wychowanie i oświecanie społeczeństwa poprzez edukację i dobry przykład (wychowanie),

• sentymentalizm– pogląd odnoszący się do literatury jako narzędzia będącego w stanie ukazać wnętrze człowieka. Z tego też powodu sentymentalizm szczegółowo analizował konkretne ludzkie przypadki pod kątem wewnętrznych sprzeczności czy też wyborów badanej jednostki. Sentymentalizm zajmował się również zagadnieniami związanymi z sytuacją społeczną człowieka oraz wskazywał ujemną rolę podziałów klasowych społeczeństwa,

• rokoko– cechą główną tego stylu było pojmowanie piękna jako głównej i podstawowej wartości, która daje człowiekowi przyjemność z obcowania z różnymi elementami sztuki (opery, komedie, wiersze).

 

 

Ignacy Krasicki

Bajka– gatunek literacki wywodzący się z pogranicza epiki i liryki. Występuje ona  w dwóch odmianach: krótkiej (epigramatycznej) i dłuższej (narracyjnej). Najczęściej jej bohaterami są zwierzęta (którym nadaje się ludzkie cechy charakteru- jest to alegoria), ludzie lub przedmioty, zaś główną cechą jest morał umiejscowiony na początku lub na końcu utworu, którego główną cechą jest dydaktyzm (czyli pouczenie skierowane do czytelnika).

 

„Wstęp do bajek”

Utwór ten stanowi wstęp do zbioru wszystkich bajek autora, zaś jego tematem są prawdy związane z postępowaniem człowieka. Ukazany obraz świata i człowieka jest tu zupełnie odwrócony:

„…Był autor, co się z cudzej sławy rozweselał;

Był celnik, który nie kradł; szewc, który nie pijał;

Żołnierz, co się nie chwalił; łotr, co nie rozbijał;

Był minister rzetelny, o sobie nie myślał;…”

Ukazane w ten sposób życiowe sytuacje dają nam do zrozumienia, że na świecie brak jest uczciwości, dobroci i prawdomówności- każdy bowiem kłamie. Jednakże autor stwierdza, że nie trzeba tego traktować zbyt poważnie.

 

„Szczur i kot”

Głównym bohaterem tej bajki jest zarozumiały i pyszny szczur, który wynosi się ponad innych i chce swym zachowaniem dać do zrozumienia, że jest najważniejszy. Jednakże jego życie kończy się tragicznie, ponieważ zostaje on schwytany i uduszony przez kota. Bajka ta ośmiesza wiele negatywnych cech ludzkiego charakteru, wśród których pycha, zarozumiałość i wyniosłość wiodą szczególny prym. Morał płynący z tej bajki mówi nam, że w życiu każdy człowiek powinien kierować się skromnością, pokorą, rozwagą, uprzejmością i roztropnością.

 

„Ptaszki w klatce”

Głównymi bohaterami tej bajki są dwa rozmawiające ze sobą w klatce czyżyki. Starszy z ptaków jest bardzo smutny i nieszczęśliwy, ponieważ tęskni on za wolnością. Zaś młodszy czyżyk dziwi się starszemu, jest on bowiem zadowolony ze swojego życia. Młodszy z ptaków urodził się w klatce i nie ma pojęcia jak smakuje prawdziwa wolność. Stary czyżyk jest symbolem Polski przed zaborami, zaś młody przyszedł na świat już w czasie podziału kraju. Morał płynący z tej bajki jest tylko jeden: wolność jest dla człowieka rzeczą najcenniejszą, nie można jej w żaden sposób zastąpić.

 

„Filozof”

W bajce tej autor ukazuje nam pewnego uczonego człowieka, który uważał siebie samego za najwspanialszego i największego filozofa, który „…nie wierzył w Boga, śmiał się z wszystkich świętych”. Jednak jego wyniosłość i pewność siebie szybko zniknęła, bowiem w momencie, gdy przyszła na niego słabość, to „…nie tylko w Boga” ale „…i w upiry wierzył”. Krasicki w utworze tym poucza, aby w życiu kierować się stałym wyznawaniem własnych poglądów, zaś morał mówi nam, że „Jak trwoga, to do Boga”.

 

„Groch przy drodze”

Głównym bohaterem tej bajki jest pewien gospodarz, który bardzo rozpacza nad swym losem ponieważ przechodnie zjedli z jego pola znajdującego się przy drodze cały groch. Postanowił więc wykazać się sprytem i w kolejnym roku zasadził groch dalej od drogi- za żytem. Historia gospodarza kończy się jednak nieciekawie, ponieważ stracił on na koniec żyto i groch. Morał zaś płynie stąd taki, że zachłanność, skąpstwo, przesadna ostrożność nie popłaca i przynosi odwrotne skutki.

 

„Dewotka”

W bajce tej Krasicki podejmuje się opisania postawy życiowej tytułowej dewotki. Wiara, którą wyznawała ta kobieta sprowadzała się jedynie do bezmyślnego klepania pacierza. Nie potrafiła ona żyć zgodnie z przykazaniami, brak w jej życiu było dobrych uczynków świadczących o wyznawanej wierze. W ostatnim wersie utworu Krasicki stwierdza stanowczo: „…Uchowaj Panie Boże takiej pobożności”. Płynący z bajki morał: pobożność i wiara każdego człowieka musi być zbudowana na fundamencie dobrych uczynków, same bowiem piękne słowa nie wystarczą.

 

„Kruk i lis”

W bajce tej autor ukazuje wiele ludzkich wad takich jak próżność, zarozumiałość (których przykładem jest kruk) oraz cwaniactwo, przebiegłość, przewrotność (których przykładem jest lis).  Bajka opowiada o kruku, który trzyma w swym dziobie ser, oraz o lisie mającym wielki smak na ten sam kawałek sera. Lis, wykorzystując swą przebiegłość zaczyna schlebiać krukowi, mówiąc, że ma on piękny głos i prosi aby ten zaśpiewał jakąś pieśń. Zwiedziony podstępem kruk daje się przekonać, otwiera dziób, zaś kawałek sera staje się zdobyczą podstępnego lisa. Morał: „Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym”.

 

„Jagnię i wilcy”

Już na samym początku bajki znajduje się morał, mówiący, iż „ zawżdy znajdzie przyczynę kto zdobyczy pragnie…”. Pouczenie zawarte w utworze, daje do zrozumienia czytelnikowi, że na świecie zawsze będzie obowiązywać prawo silniejszego, zaś potęga i wyższość są atrybutami tego właśnie prawa.

 

 

Satyra– jest to utwór wywodzący się z pogranicza liryki, epiki i dramatu, którego główną cechą jest ukazanie pogardy, krytyki, dezaprobaty wobec wad ludzkich bądź niewłaściwych zjawisk społecznych.

 

„Pijaństwo”

W utworze tym Ignacy Krasicki krytycznie opisuje gościnność Polaków, która sprowadza się do nieumiarkowanego pijaństwa. Autor ukazuje nam pewnego człowieka, który korzystając z okazji imienin żony upija się ze swymi kompanami. Następnego dnia nie czuje się jednak najlepiej, narzeka na złe samopoczucie. Jednakże szybko znajduje lekarstwo i postanawia napić się nalewki, która działa wręcz leczniczo, gdyż naszemu bohaterowi od razu poprawiło się samopoczucie. Po chwili pojawili się koledzy, których również trzeba ugościć stawiając trunek na stół. Głównym tematem pijących kompanów jest polityka oraz inne ważne sprawy państwowe. Gorąca rozmowa w pewnym momencie wymyka się spod kontroli, dochodzi do bójki, w której najbardziej ucierpiał główny bohater. Po tych ekscesach człowiek ów stwierdza, że pijaństwo jest złem, nie posiada żadnych zalet. Jednakże pytany na końcu utworu „…gdzie idziesz…”, stwierdza „…napiję się wódki…”.  Krasicki doskonale zdaje sobie sprawę z faktu, że z nałogiem pijaństwa nie wygra, stara się tylko uświadomić społeczeństwo, że jest to zły i niszczący ludzi, rodziny i kraj nałóg.

 

„Świat zepsuty”

W utworze tym Ignacy Krasicki podejmuje problematykę związaną z wadami społecznymi, wśród których na pierwszy plan wysuwa się rozpusta, chciwość, bezbożność oraz lekceważenie cnót. Autor satyry bardzo ubolewa nad obecną sytuacją panującą na świecie. Wspomina on naszych przodków, którzy pielęgnowali i rozwijali swe cnoty wpływające na wartość i uczciwość człowieka. Natomiast obecne pokolenie zatraciło całkowicie chęć dążenia do życia w zgodzie z samym sobą i drugim człowiekiem, zapomniało o wielkich korzyściach płynących z życia według cnót. Wszystkie zaś aspekty życia sprowadzają się obecnie do bezbożności, kłamstwa, rozpusty oraz cenienia prywaty ponad wspólne dobro. Krasicki stwierdza, że jeśli obraz kraju się nie zmieni, wówczas ojczyzna upadnie.

 

Monachomachia

Poemat heroikomiczny– to utwór mający za zadanie ośmieszać występujące w społeczeństwie negatywne zjawiska kulturowe. Treść tego typu utworów była zazwyczaj błaha, styl literacki zaś podniosły i przesadny.

W utworze „Monachomachia” Ignacy Krasicki wysuwa szereg zarzutów i uwag wobec ówczesnych zakonów (Karmelici, Dominikanie), które zupełnie zatraciły swoje ziemskie posłannictwo stając się ostoją głupoty, obżarstwa, opilstwa i niezgody. Autor opisuje powstały w klasztorze bezprzedmiotowy spór, który doprowadził do bójki pomiędzy mnichami walczącymi ze sobą przy pomocy ksiąg, kufli, dzbanów oraz wręcz. Mnisi zupełnie porzucili ascetyczny tryb życia na rzecz materializmu. Lenistwo i próżniaczy tryb życia doprowadziły do tego, że nie wykonują swych obowiązków oraz nie przywiązują najmniejszej wagi do rozwoju życia duchowego. Cechuje ich chciwość, pycha, obżarstwo oraz materializm.

 

Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki

Mikołaj pochodził z rodziny szlacheckiej, która posiadała sarmackie tradycje. Jego rodzice byli ludźmi skromnymi, uczciwymi i pracowitymi, większość zaś swego życia spędzili na wsi (jednakże byli ludźmi zacofanymi, którzy nie przywiązywali wagi do odpowiedniego wykształcenia Mikołaja). Nie widzieli oni potrzeby posyłania Mikołaja do szkoły, ponieważ wychodzili z założenia, że zatrudniony przez nich domowy nauczyciel wykształci ich syna w stopniu zadowalającym. Jednakże opiekun Mikołaja okazał się przebiegłym kłamcą i oszustem, który poprzez hazard i nieuczciwość zdemoralizował chłopca. Będąc w Paryżu, Mikołaj rozpoczyna życie bardzo rozrzutne, wydając pieniądze na hazard i dobrą zabawę. Jednakże sielanka nie trwa zbyt długo, Mikołajowi kończą się środki finansowe, popada w długi, zaś jego opiekun pozostawia go na pastwę losu. Wówczas nadarza się Mikołajowi okazja ucieczki statkiem do Amsterdamu przed dłużnikami i młodzieniec korzysta z niej. Jednakże w trakcie podróży dochodzi do potężnej burzy, która doprowadziła do rozbicia się statku o skały. Mikołaj cudem uszedł z życiem i znalazł się na wyspie Nipu.

Na wyspie Nipu nie panuje żadna władza prócz władzy rodzicielskiej ( dlatego też autor uważa, że takie miejsce nie ma racji bytu w rzeczywistości). Na wyspie każdy człowiek uczciwie i wytrwale pracuje, zaś zdobyte środki pieniężne są dzielone równo pomiędzy mieszkańców. Zarówno pieniądze jak i władza nie są na wyspie priorytetami dla ludzi, dlatego też to miejsce jest ponadczasowe i utopijne. Dzięki wytrwałej pracy i nauce, Mikołaj nabiera szacunku do prawdziwego i uczciwego życia, co sprawia, że staje się dobrym człowiekiem, który szanuje innych. Pobyt Mikołaja na wyspie Nipu okazał się dla niego bardzo pozytywnym doświadczeniem. Główny bohater dokonał bowiem oceny samego siebie i zrozumiał błędy, które popełniał w przeszłości. Postanawia raz na zawsze zmienić swoje życie i naprawić wszelkie błędy, których się dopuścił ( Mikołajowi udaje się odkupić majątek swych rodziców, ponadto staje się on wspaniałym patriotą i szlachcicem, który troszczy się o sprawy kraju i społeczeństwa.

 

Stanisław Staszic

Publicystyka– jeden z działów piśmiennictwa, który zajmuje się aktualnymi wydarzeniami związanymi z życiem gospodarczym, politycznym, społecznym czy kulturalnym.

 

Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego

Edukacja    

W tym fragmencie podmiot liryczny zwraca się do rodaków z przesłaniem mówiącym, iż przyszłość Polski jest w ogromnym stopniu związana z odpowiednim wychowaniem i wykształceniem młodego pokolenia. Autor stwierdza, że najważniejszym elementem edukacji jest właściwie przekazana nauka moralna (kształtująca młodego człowieka na uczciwego i dobrego obywatela), która jest głęboko związana z religią. Jako najbardziej odpowiedni rodzaj powszechnej edukacji Staszic uważa szkoły rycerskie.

Prawodawstwo

W tym fragmencie autor stwierdza, że wszelkie prawa powinny każdego obywatela obowiązywać w równym stopniu ( bez względu na zamożność, sprawowaną funkcję czy też pochodzenie), zaś dobro i szczęście obywatelskie jest w dużym stopniu związane z przestrzeganiem tychże praw. Staszic popiera również głosowanie większością głosów.

Władza wykonawcza

Podmiot liryczny w tym fragmencie stwierdza, że przyszedł już najwyższy czas aby wprowadzić w kraju rządy demokratyczne, które są przejawem postępu i szacunku społecznego. Ponadto autor surowo potępia i sprzeciwia się wszelkiej tyranii i krzywdom zadawanym człowiekowi.

Władza sądownicza

Najważniejszym przesłaniem w tym fragmencie jest stwierdzenie autora mówiące, iż do więzienia powinni trafić wszyscy ludzie, którzy zostali skazani przez sądy.

Wolne obieranie królów

We fragmencie tym autor ubolewa nad wolną elekcją, która jest dla Polski szkodliwa. Staszic potępia również mieszających się w sprawy kraju wpływowych cudzoziemców, którzy również mają wielki wpływ na wybór króla. Autor stanowczo opowiada się za wprowadzeniem sukcesji tronu.

 

Przestrogi dla Polski

Przedmowa

Jest to apel do szlachty, aby czynnie włączyła się w szczytne dzieło tworzenia konstytucji, oraz opowiedziała się za upowszechnieniem wolności.

Do panów czyli możnowładców.

W utworze tym autor stwierdza, że panowie bardzo szkodzą Polsce, nie przestrzegają ustanowionych praw, szerzą zaś samowolę, podporządkowując prawo dla własnych korzyści. Na sejmikach dochodzi do karygodnych sytuacji (zdrady, podstępy) związanych z przekupywaniem szlachty przez panów. Autor stwierdza, że to właśnie oni wprowadzili do Polski obce wojska i są odpowiedzialni za rozbiory Ojczyzny. Nie liczy się dla nich dobro kraju. Cechuje ich lekkomyślność, podłość, przekupstwo i chciwość.

Prawa narodów

W utworze tym autor mówi nam, że wszelkie naturalne prawa człowieka są ustanowione przez Boga, zaś prawa cywilne czy też polityczne powinny z nich wynikać i uzupełniać się tak, aby tworzyć harmoniczną całość. Najważniejszym obowiązkiem każdego narodu jest przestrzeganie praw człowieka, które nie powinny być naruszone.

 

Hugo Kołłątaj

O przyszłym sejmie Anonima listów kilka

Hugo Kołłątaj zwraca uwagę na problem związany z niewłaściwym traktowaniem chłopstwa w Rzeczypospolitej. Autor listów uważa, że wszyscy obywatele są równi wobec prawa, toteż wszyscy powinni być jednakowo przez prawo traktowani. Kołłątaj stwierdza, że „…prawodawstwo te dwie rzeczy najistotniej obwarować powinno: wolność osoby rolnika i własność gruntową dziedzica…”.

Według autora, także mieszczanie powinni otrzymać prawo do zasiadania na trybunie sejmowej, swobodnego wypowiadania się oraz mieć prawo czynnie uczestniczyć w życiu politycznym kraju.

Kołłątaj opowiada się również za wprowadzeniem sukcesji tronu w zamian za szkodliwą dla kraju wolną elekcję, która doprowadziła do rozbiorów. Autor postuluje również za kategorycznym zniesieniem zasady liberum veto oraz za stworzeniem własnej, dobrze zorganizowane j i przygotowanej do walki armii.                                                                                 Kołłątaj opowiada się również za reformami w kościele, mającymi odpowiednio ukształtować wzajemne relacje z państwem (ograniczenie roli kościoła w życiu publicznym kraju).